Upadły zawód – zecer
Cykl „Typografia Typa”, część IV
W poprzedniej części opisałem różne znaki diakrytyczne, które stawiane przy literze nadają jej inną formę, dźwięk, wygłos, a inaczej mówiąc tworzą nowy znak. Tym razem rozpiszę się na temat spacji, a także wyglądu tekstu (grubość, styl).
Podając za Wikipedią, zecer (składacz) to wysoko wykwalifikowany pracownik zecerni wykonujący skład ręczny lub maszynowy na potrzeby druku typograficznego. Skład odbywał się na podstawie załączonego materiału z adiustowanym wydrukiem lub maszynopisem. Słowo pochodzi z niemieckiego setzen, czyli posadzić, usadowić, składać, stawiać.
A jak zecer widział znaki? Przez lata pracy przy składzie tekstu można było nabawić się wtórnej dysgrafii, ponieważ zecer operował literami (glifem) w lustrzanym odbiciu (zobacz zdjęcie na górze), które na dodatek były wykonane z ołowiu, co mogło powodować chorobę zwaną ołowicą. Zecerem z zawodu był piosenkarz Andrzej Zaucha („Byłaś serca biciem”).
Zecerstwo
Spacja, to odstęp pomiędzy dwoma wyrazami pisanymi maszynowo. W zecerstwie spacją nazywa się materiał bez oczka (oczko, to materiał z kształtem znaku pisarskiego). Obecnie pojęcie oczka jest zastępowane glifem, czyli kształt przedstawiający grafem w określonym kroju pisma. Pole znaku (czyli kegel) jest sumą szerokości glifu i odsadek bocznych (świateł). Grafem jest najmniejszą jednostką pisma – jest literą lub znakiem interpunkcyjnym.
Jeśli zaczęliśmy od spacji, glifu, kegla i grafemu, to koniecznie należy wspomnieć o firecie (ang. em – nazwa pochodzi od litery M, która jest najszerszą w alfabecie), gdyż jest to jednostka miary stosowana w typografii. Najprościej mówiąc firet ma rozmiar bieżącego stopnia pisma, czyli jeśli dany akapit jest napisany czcionką 12-punktową, to firet ma również 12 punktów. Precyzyjniej mówiąc, firet jest kwadratem o boku równym danemu stopniowi pisma.
Czcionka i font, to obecnie pojęcia stosowane wymiennie. Dawniej przez czcionkę rozumieliśmy metalowy bloczek wykorzystywany w tradycyjnej technice drukarskiej, na którym znajdowała się wypukła litera (glif), która następnie była dociskana do papieru.
Font jest komputerowym nośnikiem pisma, gdzie poszczególne znaki są zaprojektowane w formie wektorowej i zapisane w jednym pliku. Plik taki zawiera wszelkie dane co do danego fontu, jego kroju, odległości między znakami, wymiary itp.
Nie widzę przeszkód, by w obecnie te słowa używać zamiennie, w końcu język polski jest językiem żywym i giętkim.
Rodzaje spacji
Spacja spacji nierówna, zarówno podczas elektronicznej edycji tekstu, jak i kilka dekad temu podczas składu zecerskiego. W systemach komputerowych spacja jest tzw. znakiem niedrukowanym, podobnie jak znak końca linii, końca strony czy tabulator. Typowa spacja międzywyrazowa (ang. word space) posiada wielkość od 1/2 do 1/4 firetu w zależności od kroju pisma. W programach do składu tekstu używa się następujących rodzajów spacji:
- firetowa (ang. em-space) – szerokość 1 firetu,
- półfiretowa (ang. en-space) – 1/2 firetu,
- włoskowa (ang. hair space) – najcieńsza dostępna w danym kroju, zazwyczaj wynosi od 1/10 do 1/16 firetu, choć zdarza się też 1/24 firetu,
- twarda (ang. no-break space) – znak niepozwalający przełamywać wiersza tekstu w danym miejscu, nie posiada właściwości justujących tj. ma wielkość zwykłej spacji,
- niełamliwa – właściwości podobne jak spacja twarda, z tym że jej wielkość dostosowuje się do justowania (ma zmienną szerokość),
- cyfrowa (ang. figure space) – o szerokości cyfry 0 w danym kroju, czyli nieco szersza niż półfiretowa, stosowana w wyrównywaniu w tabelach finansowych,
- interpunkcyjna (ang. punctuation space) – o szerokości kropki lub wykrzyknika w danym kroju,
- justująca – o zmiennej szerokości dodawana do ostatniego wiersza w akapicie, przez co ułatwia justowanie,
- ideograficzna (ang. ideographic space) – szerokość 1 firetu, stosowana w językach azjatyckich (tzw. CJK) zamiast spacji tradycyjnej.
Spacja międzywyrazowa może mieć też inną szerokość np. 1/5 lub 1/6 firetu przy składzie ciaśniejszym lub 1/3 firetu – przy składzie luźniejszym. W zecerstwie stosowano nazewnictwo potoczne np. trzecianka (dla spacji o szerokości 1/3 firetu, ang. three-per-em space), ćwiercianka (1/4 firetu, ang. four-per-em space) i chuda (od 1/5 do 1/8 firetu).
Do prezentacji wzorów matematycznych stosuje się spacje matematyczne, ale są one pochodnymi spacji wyżej wymienionych. Edytory równań w programach typu Microsoft Word czy TEX ustawiają odpowiednie szerokości odstępów automatycznie.
W zestawie znaków Unicode są dostępne w zasadzie wszystkie wyżej wymienione spacje, a ich kody można sprawdzić tutaj.
Krój pisma
Jest to o charakterystyczny obraz kompletu znaków pisma o jednolitych podstawowych cechach graficznych: stylu, rytmie, proporcji, dukcie, układzie lub kształcie szeryfów, właściwościach optycznych. Może mieć wiele odmian, czasami nawet znacznie różniących się od kroju podstawowego, lecz nadal zachowujących w sposób konsekwentny podstawowe założenia graficzne danej rodziny krojów.
A.Tomaszewski – „Architektura książki”
W dobie informatyzacji fonty posiadają nawet kilkadziesiąt odmian kroju. Każda odmiana musi być odrębnie zapisana w postaci pliku, gdyż nawet prosta operacja pogrubienia fontu powoduje użycie innego zestawu.
Grubość tekstu
Programy do edycji tekstu jak np. Microsoft Word posiadają tylko jeden stopień pogrubienia włączany kombinacją Ctrl+B lub ikonką B. Inne warianty danego fontu są dostępne poprzez menu rozwijane, gdzie można znaleźć np. Calibri i Calibri Light czy Open Sans, Open Sans Light, Open Sans SemiBold, Open Sans ExtraBold.
O wiele lepiej jest przy pisaniu stron internetowych, gdzie w kaskadowych arkuszach stylów CSS do określania grubości fontu służy właściwość font-weight. Najbardziej popularne wartości, to normal i bold, ale coraz częściej używa się wartości numerycznych w zakresie od 100 do 900 lub wartości dziedziczonych jak lighter (cieńszy) i bolder (grubszy).
Natomiast w języku HTML do pogrubienia używa się znacznika <b> lub <strong>. O ile działanie obu jest identyczne wizualnie, to ten drugi jest znacznikiem semantycznym, czyli posiada pewną „wagę” pożądaną do interpretacji przez boty indeksujące np. Googlebot.
Styl i dekoracja tekstu
W Microsoft Word mamy dostępną kursywę, którą włączamy kombinacją Ctrl+I lub ikonką I. I jest to jedyny dostępny styl, nie licząc uzupełnień w postaci podkreśleń i skreśleń.
W arkuszach CSS do określania grubości fontu służy właściwość font-style, który przyjmuje wartości normal i italic, ale również oblique. Różnica pomiędzy italic, a oblique jest taka, że ten pierwszy używa nowego zestawu kroju pisma (innych glifów), natomiast ten drugi pochyla standardowy krój (dlatego zwie się go faux italic). Obecnie nie wszystkie przeglądarki obsługują oblique, poza tym niektóre czcionki nie wyglądają estetycznie, więc nie ma tego stylu w zestawie.
Widać różnicę, prawda? Ładne, zaokrąglone litery l i e.
Uzupełnieniem stylu tekstu jest jego dekoracja. W CSS służy do tego właściwość text-decoration, która może przyjmować none, underline (podkreślenie) line-through (przekreślenie) i overline (nadkreślenie), albo kombinacja wszystkich. Istnieje też właściwość text-decoration-color i text-decoration-style, odpowiednio do wyboru koloru linii kreślącej i jej kształtu np. solid, double, dashed, dotted i wavy.
przykład pierwszy, drugi, trzeci, czwarty, piąty i szósty
W Microsoft Word w celu uzyskania podkreślenia naciskamy Ctrl+U lub ikonę U. Dostępne z menu jest również przekreślenie pojedynczą linią i podwójną.
Obecne trendy projektowania stron internetowych wskazują na odchodzenie od podkreślania wyrazów. Nawet nie podkreśla się linków, a jedynie je wyróżnia kolorem. Natomiast inna sprawa, to tagi, które jeśli są stosowane w artykule, to skrypty je podkreślają automatycznie.
Ciekawostki
Istnieje pewien system profesjonalnego składu drukarskiego, nazywa się TEX (wym. /tɛx/ lub z ang. /tɛk/) i oparty jest na języku programowania o tej samej nazwie, wzbogacony o rozszerzenia do obróbki fontów, grafiki wektorowej, drukowania itp. Warto wymienić jego odmiany jak ZeTeX lub LaTeX, w których można złożyć dokument o dowolnej skali trudności, w szczególności zapisać najbardziej skomplikowane wzory matematyczne czy chemiczne. Skromny tytuł tego artykułu wyglądałby tak:
\title{Upadły zawód -- zecer}
Wzory matematyczne zapisuje się w następujący sposób:
$$\lim_{n \to \infty} \sum_{k=1}^n \frac{1}{k^2} = \frac{\pi^2}{6}$$
W tym cyklu także:
Państwa faszystowskie
